kutubhona

« أَنَّ النَّبِيَّ A قَضَى أَنَّ تَمْرَ النَّخْلِ لِمَنْ أَبَّرَهَا إِلاَّ أَنْ يَشْتَرِطَ الْمُبْتَاعُ»

«Набий с.а.в. хурмо (меваси)ни уни чанглатган кишига ўтишини ҳукм қилдилар. Магар сотиб олган киши шарт қилган бўлса бундан мустасно бўлди». Бу ҳадис мантуқини кимки устида чанглатилган меваси бўлган хурмони сотиб олса мева савдо битимига кирмаслигига, балки сотган одамнинг мулки бўлиб қолаверишига далил қилиб келтирилса, ҳадис мафҳумини агар хурмо меваси чанглатилган бўлмаса савдо битимига киришига ва сотиб олганники бўлишига далил қилинади. Бу ўринда мафҳумдан мурод мафҳум мухолафадир. У эса бу ерда мафҳум шартдир. Албатта мана шу мафҳумни олиш лозим. Чунки чанглатилмаган хурмо билан чанглатилган хурмонинг ҳукми бир бўлса уни шарт билан муқайяд қилиш бефойда бўлиб қоларди. Шунга кўра демак хурмо меваси ҳали чанглатилмаган бўлса хурмо билан қўшиб сотилади, чанглатилган бўлса қўшиб сотилмайди. Лекин пишмай туриб сотиш жоиз бўлмайди. Бу (яъни чанглатиш) хурмога хос бўлиб, унга бошқа мевалар қиёс қилинмайди. Чунки чанглатиш муайян ишдир. Бу сўз (яъни чанглатиш) гарчи васф бўлса-да, лекин ҳукм иллатини англатувчи васф эмас. Чунки унда иллатлик мазмуни йўқ. Иллат йўқлиги боис унга қиёсланмайди. Шунинг учун бошқа мевалар хурмога қўшилмайди. Чунки хурмонинг бу васфидан келиб чиқилмайди ва хурмо қиёс қилинадиган нарсадан ҳам эмас. Зеро чанглатиш хурмогагина хос бўлиб, ундан бошқасида бўлмайди. Хурмо чаглатилмаса мева тугмайди. Чанглатиш ёриб уруғлантиришдир. Яъни хурмонинг урғочи гулдонини ёриб эркаклик уруғдонидан ўтқазишдир. Бу ерда кўзда тутилган нарса чанглатилганлик эмас, балки чанглатиш натижаси бўлган меванинг кўзга кўринишидир, деган ҳужжат билан «бу ҳукм меванинг пайдо бўлишига тааллуқлидир, шунинг учун мевалар ҳам хурмога қиёс қилинади», дейилмайди. Чунки хурмонинг воқеси шуки, уни чанглатилганидан қарийб бир ой муддат ўтганидан кейин мева кўринади. Шунинг учун чанглатилганидан масалан бир кун кейин бўлса ҳам хурмо дарахтини сотган бўлса гарчи мева кўринмаган бўлса ҳам бай дуруст бўлади. Демак ҳукм меванинг пайдо бўлишига эмас, балки чанглатишга тааллуқлидир. Демак жамловчи нарса йўқлиги боис бошқа меваларни хурмога қиёслашга ўрин йўқ.